Εισαγωγή

Άνθρωποι του κάτω κόσμου

Το πρόγραμμα «Άνθρωποι του Κάτω Κόσμου», ήρθε να συμβάλει στην κάλυψη ενός κενού που διαπιστωνόταν στην εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και γενικότερα στους χώρους της ακαδημαϊκής διδακτικής και ερευνητικής στοχοθεσίας. Η έλλειψη αυτή αναφέρεται στην ανεπίσημη ή αν θέλετε σκοτεινή πλευρά του σύγχρονου κόσμου, τόσο στο επίπεδο των ιδεών, όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής ζωής και των πολιτικών πλαισίων που την κανοναρχούν και την ορίζουν.

Πρόκειται για την ιστορία των διακρίσεων. Για την κατηγοριοποίηση των ανθρώπων και την ιεράρχησή τους σε εκείνους που βρίσκονται στο προσκήνιο του ιστορικού γίγνεσθαι, στην προθήκη της ιστορίας και κατά συνέπεια και στις σελίδες της και στους άλλους, αυτούς που δεν εμφανίζονται στην κεντρική σκηνή· αντίθετα, αποβάλλονται από τον πνευματικό κόσμο και τις εκπαιδευτικές του παραμέτρους ακριβώς όπως, στην πραγματική κοινωνική τους ζωή, είχαν ήδη εξοβελιστεί στο παρασκήνιο των κοινωνιών μέσα στις οποίες πέρασαν τη ζωή τους.

Οπωσδήποτε, δεν είναι η πρώτη φορά που οι απόβλητοι και παρακατιανοί γίνονται αντικείμενο επιστημονικής ή εκπαιδευτικής αναφοράς. Με σωστές δόσεις και ισορροπίες γίνεται μνεία γι’ αυτούς στα σχολικά βιβλία ή στις πανεπιστημιακές αίθουσες. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις, όμως, οι κοινωνικοί μηχανισμοί που εκβάλλουν έξω από το κοινωνικό σώμα, έξω από τον μέσο τρόπο ζωής, ομάδες και κατηγορίες ανθρώπων, αποτελούν αντικείμενο διδασκαλίας έτσι ώστε το σχετικό μάθημα να οδηγήσει στην κατανόηση των μηχανισμών που δημιουργούν το φαινόμενο, το ανανεώνουν και το αναπαράγουν.

Για το πρόγραμμα «Άνθρωποι του Κάτω Κόσμου» ο κεντρικός στόχος δεν ήταν μόνο η επισήμανση ιδεών, πολιτικών και καταστάσεων που οδηγούν σε διακρίσεις και σε διωγμούς ενάντια σε κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες. Θα ήταν εξάλλου αδύνατο να δημιουργήσουμε πλούσιο ανθολόγιο σε ένα τομέα που διακρίνεται από εφευρετικότητα όσο σχεδόν και από αγριότητα. Επιλέξαμε λοιπόν να σταθούμε σε μερικές από τις πιο ενδεικτικές περιπτώσεις της πρόσφατης ιστορίας ή της τρέχουσας επικαιρότητας και, με αφετηρία αυτές, αφενός να προβάλουμε μια ιστορικά ερμηνευτική πρόταση που να εξηγεί τη γέννηση και τη διάδοση αυτών των γεγονότων και αφετέρου να δημιουργήσουμε ένα σώμα υλικών που θα βοηθούσαν την όποια βαθύτερη ενασχόληση με το ίδιο φαινόμενο.

Στην πορεία επεξεργασίας των στοιχείων και ανάπτυξης του προγράμματος διαπιστώσαμε ότι η αναφορά ιστοσελίδων, σχολικών και εκπαιδευτικών εγχειριδίων σε τέτοιου είδους θέματα είναι συχνά συμπτωματική και αποσπασματική. Παρουσιάζονται δηλαδή επιμέρους γεγονότα χωρίς να εντάσσονται σε ένα γενικότερο σχήμα έτσι ώστε να γίνουν αντιληπτές οι αιτίες που τα προκαλούν. Στη χώρα μας αυτή η αντιμετώπιση είναι ίσως πιο έντονη απ‘ ό,τι αλλού (ίσως όμως και όχι εάν σκεφτούμε τις διάφορες εθνικές ιστορίες-αφηγήσεις, για τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και το Ολοκαύτωμα). Ουσιαστικά, για να φτάσουμε στο αποτέλεσμα, χρειάστηκε να μεταφέρουμε βιβλιογραφικά δεδομένα και κατακτήσεις της επιστήμης της ιστορίας, στον δικό μας χώρο και ελπίζουμε και σε εκείνον της ελληνικής εκπαίδευσης.

Το πρόγραμμα για να εξυπηρετήσει τους στόχους του, δημιούργησε έναν ιστότοπο όπου μπορεί κανείς να ανατρέξει σε επιλεγμένες ενότητες, να αποκτήσει μια βασική γνώση πάνω σε αυτές και να καθοδηγηθεί σε περαιτέρω αναζητήσεις.  Ο ιστότοπος μπορεί να εμπλουτίζεται και να διευρύνεται σε τρόπο ώστε να αποτελέσει ένα διαρκές εργαλείο για εκπαιδευτικούς ή γενικότερα ακαδημαϊκούς. Το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ. θα αναλάβει στο προσεχές τουλάχιστο διάστημα τη συνεχή επικαιροποίηση και τον εμπλουτισμό του.

Ταυτόχρονα, και επειδή πιστεύουμε στη λειτουργία του παραδοσιακού εγχειριδίου, το πρόγραμμα δημιούργησε κι έναν έντυπο οδηγό, όπου φιλοξενούνται οι ίδιες ενότητες, κατάλληλα προσαρμοσμένες σε αυτόν. Απώτερη φιλοδοξία είναι να αποτελέσει το εγχειρίδιο αυτό εκπαιδευτικό οδηγό για τη μέση ή και την ανώτατη εκπαίδευση.

Στον ιστότοπο και στο εγχειρίδιο, οι επιλεγμένες ενότητες ταξινομήθηκαν ιστορικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι απλά και μόνο τοποθετήθηκαν με βάση τη χρονολογική τους σειρά, αλλά μέσα στη γενικότερη ιστορική συγκυρία σε τρόπο ώστε να συνδέονται με τις επικρατούσες συνθήκες, τάσεις και εξελίξεις, με τα πολιτικά δρώμενα του καιρού και τις θεωρητικές τους προεκτάσεις. Ετούτη η σύνδεση κρίθηκε απόλυτα αναγκαία ώστε στην τελική μορφή του έργου να μην εμφανίζεται μια παράταξη ασύνδετων μεταξύ τους γεγονότων, καταστάσεων και ιδεών αλλά να δημιουργείται η αίσθηση του ευρύτερου ιστορικού σχήματος μέσα στο οποίο και εξαιτίας του οποίου συνέβησαν τα όσα συνέβησαν.

Θα ήταν υπερβολικό να υποστηρίξουμε ότι η ιστορία των διακρίσεων, του εξοβελισμού και των κάθε είδους διωγμών περιορίζεται ιστορικά στον ευρωπαϊκό χώρο. Καθώς, όμως, ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε έχει ως λίκνο του την ευρωπαϊκή απογείωση, σχεδόν αναγκαστικά ακολουθήσαμε τις ευρωπαϊκές επιδόσεις σε αυτόν τον τομέα. Σε άλλες γεωγραφικές ενότητες, για παράδειγμα, η υποδούλωση – κυριολεκτικά – μιας ηττημένης φυλής σε μια ισχυρότερη γειτονική της, δεν είχε ίσως παρά τοπικό αντίκτυπο και πολύ λίγο επηρέασε τη μορφή και τις λειτουργίες του σύγχρονου κόσμου στην ολότητά του.

Για να το πούμε πιο απλά, το οικονομικό, κοινωνικό και αξιακό σύστημα που σήμερα κυριαρχεί σε ολόκληρη την ανθρωπότητα ορίζεται από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και όσα εκπορεύονται από αυτόν. Οι δυσάρεστες περιπέτειες των ανθρώπων σε προ-καπιταλιστικούς σχηματισμούς χάθηκαν όταν χάθηκαν και οι τελευταίοι και τα κληροδοτήματα που άφησαν πίσω τους επηρεάζουν ελάχιστα τον σύγχρονο κόσμο, είτε στη φωτεινή, είτε στην σκοτεινή πλευρά του. Επειδή τέλος η Ευρώπη, το ευρωπαϊκό σύστημα δυνάμεων αποτέλεσε το λίκνο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και ως εκ τούτου του σύγχρονου κόσμου και πολιτισμού, γι’ αυτό και αναγκαστικά επικεντρώνουμε σε αυτόν τον γεωγραφικό χώρο και στις πολιτικές, τις καταστάσεις, τις ιδεολογίες και τα ιδεολογήματα που άνθισαν σε αυτόν. Ιχνηλατώντας φυσικά με επίμονο εκπαιδευτικά τρόπο τις διαδικασίες υποβάθμισης ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων μέσα σε αυτόν.